ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ-ΣΠΗΛΙ

Το Σπήλι είναι ορεινό, παραδοσιακό χωριό το οποίο ανήκει στο Δήμο Λάμπης
 και βρίσκεται 30 χλμ Ν-ΝΑ. της πόλης του Ρεθύμνου. Αποτελεί πρωτεύουσα της δήμου Αγίου Βασιλείου του νομού Ρεθύμνης, ενώ παλαιότερα αποτελούσε πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας. Αποτελεί την έδρα της Ιεράς Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων καθώς και του συλλόγου Επιστημόνων Δήμου Λάμπης .

Το Σπήλι είναι κτισμένο αμφιθεατρικά στο κέντρο σχεδόν του νομού σε δυτική πλαγιά του βουνού Κέδρου, που αποτελεί νοτιοδυτική προέκταση του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 430 μ, το οποίο τροφοδοτεί με τις πηγές του το χωριό με τρεχούμενα νερά. Στην πλατεία του χωριού βρίσκονται ψηλά αιωνόβια πλατάνια καθώς και μία κρήνη με 25 λεοντοκέφαλες βρύσες, από τα στόματα των οποίων ρέει νερό.

Ιστορικά στοιχεία

Το όνομα του προέρχεται από τις πολλές σπηλαιώδεις κοιλότητες και μικρά σπήλαια που βρίσκονται στο βουνό Βορίζη στο οποίο υπάρχουν ίχνη αρχαίων μονοπατιών. Η εκκλησία του χωριού που αποτελεί και τον καθεδρικό μητροπολιτικό ναό είναι αφιερωμένη στον Απόστολο Παύλο.

Σύμφωνα με κάποιες θεωρίες, το Σπήλι φαίνεται να υπήρχε ως οικισμός ήδη από την β' βυζαντινή περιόδο. Το1577, σε έρευνα του βενετού Barozzi ο οικισμός αναφέρεται ως χωρισμένος σε δύο περιοχές, το Σπήλι επώδεςκαι το Σπήλι πέρα. Το 1879, υπήχθη στον δήμο Κοξαρέ της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου και αργότερα απετέλεσε πρωτεύουσα του δήμου Λάμπης καθώς και της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου ενώ κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1889, οι εξεγερμένοι πυρπόλησαν το ειρηνοδικείο και το συμβολαιογραφείο του χωριού. Το 1899 λειτούργησε για πρώτη φορά διτάξιο δημοτικό σχολείο. Πρώτος πρόεδρος της τοπικής κοινότητας ορίστηκε το 1926, ο Νικόλαος Λουλουδάκης.

Τον Μάιο του 1941, τέσσερις κάτοικοι του Σπηλίου σκοτώθηκαν κατά τη μάχη της Κρήτης. Στην Κατοχή, κάτοικοι του χωριού συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ^[ και της ΕΟΡ ( παρακλάδι της ΕΟΚ στο νομό Ρεθύμνης ).

Στο Σπήλι γεννήθηκαν ο σημαντικός λυράρης και δάσκαλος της κρητικής μουσικής Θανάσης Σκορδαλός,^[15] ο επίσης μουσικός Μπάμπης Πραματευτάκης και ο αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού και αντιστασιακόςΓεώργιος Αρετάκης

Αξιοθέατα

Στο χωριό υπάρχουν αρκετά αρχοντικά καθώς και παλιές εκκλησίες οι οποίες είναι διακοσμημένες με τοιχογραφίες. Σημαντικότερες εξ αυτών που αποτελούν αξιοθέατα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και των Αγίων Θεοδώρων.